“ZEKİ AMA ÇALIŞMIYOR!”
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocukluk çağında başlayan, yaşam boyu bireyin hayatına etki edebilen bir nöropsikiyatrik bozukluktur. Hastalık genel olarak dürtüsellik, aşırı hareketlilik ve dikkat sorunları ile ortaya çıkmaktadır.
Her Dikkatsizlik bir DEHB değildir!
Dikkat dağınıklığı veya odaklanmaya ilişkin diğer problemler pek çok durumda, birçok ruhsal hastalıkta ortaya çıkabilir. Her dikkat eksikliği bir dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu demek değildir.
DEHB’de Görülen Dikkatsizlik Nasıl Olur?
Kişi ayrıntılara dikkat edemez, okulda, işte, oyunda sık sık dikkat hataları yapar, ders yaparken masa başında oturmakta, dikkatini sürdürmekte zorluk çeker. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bireyle diyaloğa giren kişiler sıklıkla ‘beni dinlemiyorsun’ diye yakınırlar. Kişi dinlemiyormuş gibi görünür, diyaloğu takip etmekte zorlanır. Evde, işte, okulda verilen görevleri tamamlayamaz veya tamamlamakta çok zorlanır.
DEHB’li birey zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınır, sıkılır. Sık sık eşya kaybeder, unutur, dışardan gelen uyaranlarla dikkati kolayca çelinebilir.
Hiperaktivite ve Dürtüsellik
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda gözlenen hiperaktivite ve dürtüsellik genelde huzursuzluk, sessiz kalması gereken etkinliklerde sessiz kalamamak, oturması gereken zamanlarda oturamamak, uygunsuz yerlerde ve riskli durumlara rağmen tırmanmak, koşmak şeklinde olur. Kişi oturduğu ya da durduğu yerde sıklıkla kıpır kıpırdır, el ve ayakları durmaz. Bir konuşma esnasında sırasını beklemekte zorlanır, sıkça karşı tarafın konuşmasını böler, beklemekte zorluk çekebilir. Sıklıkla kişi motor takılmış gibi hareket eder.
DEHB Ne Sıklıkta Görülür?
Toplumdaki DEHB yaygınlığı yaklaşık olarak çocuklukta % 8, ergenlikte % 6 ve erişkinlikte % 4 olarak bildirilmektedir Genellikle çocukluk çağında erkeklerde daha sık görülürken erişkin dönemde cinsiyetler arası farklılık görülmemektedir.
Kızlar Dikkat Eksikliği Konusunda Daha Geç Fark Edilebilir!
Genelde erken yaşlarda erkek çocuklarında hiperaktivite belirtilerinin ve dürtüselliğin neden olduğu yıkıcı davranışlar ya da riskli durumlar aileleri kız çocuklarına göre daha çok tıbbi destek almaya iter. Kızlarda DEHB daha çok sessizlik, uyum sağlamaya çalışma, dalgınlık, içselleştirme gibi belirtilerle seyredebilir. Öğretmenleri bu kız çocuklarını tanımlarken kimi zaman “Leyla gibi dalgın” şeklinde ifadeler kullanabilmektedirler. Bu kız çocukları akranlarına göre çok daha fazla çalışarak aynı akademik performansı gösterebilir veya DEHB’nin etkisini kapatmaya çalışabilir. Ancak DEHB tanısız ve tedavisiz kalan kız çocuklarının ilerleyen yaşlarda akademik başarılarında ciddi sorunlar yaşamalarına neden olabilmektedir.
Kişiye DEHB tanısı konması için bir test ya da tetkik var mı?
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısını net olarak koyduracak bir psikometrik ya da laboratuvar testi yoktur. Klinisyenin gözlemi ve alınan öykü neticesinde tanı konur. Psikometrik testler ya da self report ölçekler tanıyı desteklemek için istenebilir.
Hastalıkta hem hiperaktivite/dürtüsellik hem de dikkat eksikliği aynı derecede görülmek zorunda değildir. Kimi kişilerde dikkat eksikliğinin baskın olduğu tip görülürken, kimilerinde dürtüsellik/hiperaktivite alt tipi baskın olabilir veya mikst tip görülebilir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu tanımak çocukluk çağında hiperaktivite tarafı daha belirgin olduğu için erişkinliğe göre görece daha kolaydır. Erişkinliğe doğru hiperaktivite boyutu geriler ve sıklıkla dikkat eksikliği ön plana çıkar.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Neden Olur?
DEHB’nin ortaya çıkış nedeni tam olarak bilinmemektedir. Genel olarak genetik, biyolojik, psikolojik etmenlerin etkisiyle ortaya çıktığı belirtilmektedir. Genetik anlamda yapılan çalışmalarda tutarlı bir veri ortaya konulamamıştır.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Zekayı Etkiler mi?
Yapılan bazı araştırmalarda DEHB li olan öğrencilerde, olmayanlara oranla IQ seviyelerinde istatistiksel anlamlı düzeyde daha düşük sonuç elde edilmiştir. Öte yandan, bazı araştırmalarda da DEHB li bireylerde IQ ortalaması normal aralıkta ancak kontrol (sağlıklı) gruptan daha düşük görülmüştür.
Bu alanda yapılan araştırmaların çoğundan çıkarılan sonuç, DEHB’li bireylerin zekâ düzeylerinin normal olduğu yönündedir.
Sonuç olarak araştırmalara göre DEHB zihinsel yetersizliğe yol açmamakta; zihinsel yetersizliğe sahip çocuklarda dikkat yetersizliğinin, aşırı hareket ve dürtüselliğin olabileceğini düşündürmektedir.
Çocuğumda DEHB var mı? Çocukta DEHB’yi nasıl tanıyacağız?
DEHB genellikle okula başlamayla fark edilir. Sınıfta oturamayan, yerinde duramayan, sabırsız, kıpır kıpır çocuklar olarak göze çarparlar. DEHB li çocukların aileleri sıklıkla hiperaktivite ön planda ise ancak bir tıbbı yardım başvurusunda bulunmaktadırlar.
Eğer çocuğunuzda öğretmenin de gözlemi ile riskli davranışlar, akranlarıyla sık geçimsizlik ve kavgaya karışma, okumada gecikme gibi belirtiler varsa DEHB ayırt edilmesi gereken ve yaşm boyu çocuğunuzun hayatını etkileyebilecek bir rahatsızlıktır.
Erişkinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunu nasıl tanıyacağız?
Çocuklarda tanımaktan daha zor hale gelmesi, hiperaktivitenin yaşla geri planda kalmasıyla açıklanmaktadır. Sıklıkla rahatsızlığın belirtileri yaşla görece azalır. DEHB olan bireylerde daha çok görülen belirtiler bir işe başlayamama, birçok işi yarım bırakma, güçlükle tamamlama, uzun süre oturması gereken durumlarda oturamama, öfke, kaygı, dikkat sorunları, planlama becerileri gibi sorunlardır.
DEHB li olan bir erişkin kendisiyle benzer koşullardaki birine göre aynı işi tamamlamak için çok daha süre harcar. Örneğin bir metni okumak, anlamak ya da bir sınava çalışmak konusunda daha çok performans göstermesi gerekir. Bazen de yaptığı işten alacağı sonuç, harcadığı zaman ve performansa göre düşük kalabilir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğuna hangi hastalıklar eşlik eder?
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda depresyon, distimi, kaygı bozuklukları, OKB, alkol-madde kullanım bozuklukları, dürtü kontrol bozuklukları, davranım bozuklukları, tik bozuklukları eş zamanlı görülebilen başlıca ruhsal bozukluklardır.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tedavi edilebilir mi?
DEHB oluş mekanizması açısından tam aydınlatılamamış olup bütüncül bir tedavi yaklaşımı gerektirmektedir. Erişkin yaşlarda eş bir tanı olması neredeyse kuraldır. İlaç tedavilerinin yanı sıra sorun odaklı, yapılandırılmış bilişsel davranışçı psikoterapilerle de mutlaka desteklemek gerekmektedir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğundan muzdarip olan kişilerde hayatını planlama, problemlerle etkili başa çıkma becerileri, dürtüsellik, dikkatin çelinebilir olması gibi sorunlar kişinin özgüven, özsaygı sorunları yaşamasına neden olabilir. Bu bağlamda eşlik eden komorbid durumlar göz önünde bulundurularak ilaç tedavisi psikoterapiler ile desteklenmelidir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ilaçlarının zararı var mı?
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda kullanılan ilaçlar başta iştahsızlık, kilo kaybı olmak üzere, uykusuzluk, baş ağrısı, karın ağrısı, sinirlilik çarpıntı gibi yan etkiler yapabilmektedir. Bu ilaçların kısa etkili ve uzun etkili formları bulunmaktadır. Kiloya göre doz düzenlemesi olası yan etkiler ve riskli durumlar gözetilerek mutlaka bir ruh sağlığı uzmanı tarafından yapılmalıdır.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu ilaçları bağımlılık yapar mı?
Hayır dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda kullanılan ilaçlar bağımlılık yapmaz.